دوره مدرن تورکستان جنوبی

دورۀ مدرن تورکستان جنوبی (1973-2024)

پوهنوال دکتور عزت الله ذکی دهقان اوغلی

ترکستان جنوبی، امروزه در شمال و شمال‌غربی افغانستان قرار دارد و بخش جنوبی ترکستان بزرگ قدیمی را تشکیل می‌دهد. این منطقه که پس از اسلام شاهد حکومت سلسله‌هایی چون سامانیان، غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان، تیموریان و اوزبیکان (شیبانیان) بوده است، از قرن 19 میلادی به افغانستان ملحق شده است. بیش از 12 میلیون تورک که در این منطقه زندگی می‌کنند، زبان، دین، تاریخ، ادبیات و آداب‌ورسوم خود را حفظ کرده‌اند و این منطقه را به بخشی مظلوم از سرزمین اجدادی تبدیل کرده‌اند. این پژوهش به بررسی مبارزات استقلال‌طلبانه تورکستان جنوبی در دورۀ مدرن می‌پردازد. مبارزات آزادی‌خواهانه اقوام تورک این منطقه (اوزبیکان، تورکمن‌ها، قرقیزها و قزاق‌ها) در زمینه‌های نظامی، سیاسی و فرهنگی مورد بررسی قرار گرفته است.

تا سال 1973، افغانستان تحت حکومت پادشاهی و دیکتاتوری اداره می‌شد و حقوق و مطالبات تورک‌ها کاملاً نادیده گرفته می‌شد. تلاش‌هایی برای حذف نام ترکستان از حافظه تاریخی انجام شد و به جای آن مفهوم "صفحات شمالی" (صفحات شمال) ساخته شد. استفاده از نام تورکستان ممنوع شد و نام‌های اماکن و مکان‌ها تغییر یافت. کسانی که با این نظم مخالفت می‌کردند، مجازات شدند. در چنین دورانی، محمد ظاهرشاه، پادشاه وقت، در نتیجه کودتایی که توسط پسرعموی خود و نخست‌وزیر محمد داوود خان سازماندهی شده بود، از سلطنت برکنار شد و سپس در افغانستان نظام جمهوری اعلام شد. این رویداد باعث شد تا به‌طور نسبی برخی اندیشه‌های سیاسی مختلف مطرح شوند.

محمد داوود خان با حمایت اتحاد جماهیر شوروی به قدرت رسید و برای پیشرفت کشور تلاش‌های فراوانی کرد، اما اتکای او به حمایت شوروی در نهایت منجر به اشغال افغانستان توسط این کشور در سال 1979 شد. اشغال افغانستان توسط شوروی و ناکامی‌های آن در این جنگ، آغازگر فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بود و در سال 1991 ترکستان جنوبی الهام‌بخش سایر جمهوری‌های ترک و مناطق آزادشده شد. در دوره اشغال شوروی، تحت رهبری "آزاد بیک کریمی" و "عبدالکریم مخدوم"، اتحاد مجاهدین ولایات شمال افغانستان و اندیشۀ "تورکستان آزاد" شکل گرفت و مبارزات گسترده‌ای علیه اشغال شوروی انجام شد.

با خروج شوروی از افغانستان در سال 1989، دکتر نجیب‌الله، رئیس حکومت کمونیستی، تلاش کرد با حمایت نیروهای اوزببک و تورکمن به رهبری رشید دوستم حکومت خود را حفظ کند. اما نجیب‌الله به‌تدریج عبدالرشید دوستم را تهدیدی برای خود دید و قصد داشت او را از میان بردارد. دوستم که از طریق اطلاعات قوی خود از این نقشه آگاه شده بود، با همکاری با گروه‌های مخالف، به سقوط حکومت دکتر نجیب‌الله کمک کرد. این رویداد امیدبخش دورانی جدید برای تورکستان جنوبی بود.

رشید دوستم به‌طور نیمه‌مستقل، شمال افغانستان را اداره کرد و حتی قصد چاپ اسکناس مستقل داشت. با حمایت جمهوری‌های تورک، او وارد فرآیند دولت‌سازی شد، اما ترور فرماندهان بزرگ مانند محمد رسول پهلوان، اختلافات داخلی در حزب جُنبش و در نهایت پیوستن برادر ناتنی محمد رسول پهلوان به طالبان، ضربه بزرگی به رشید دوستم وارد کرد.

طالبان که خواهان وحدت و یکپارچگی افغانستان بودند، کنترل کامل کشور را به‌دست گرفتند و تا سال 2001 حکومت کردند. حملات 11 سپتامبر 2001 در آمریکا و پناه‌دادن به اسامه بن‌لادن در افغانستان بهانه‌ای برای حملۀ کشورهای غربی به رهبری آمریکا به افغانستان شد. در دوره حکومت‌های تحت حمایت آمریکا (2001 تا 2021)، مبارزات استقلال‌طلبانه تورکستان جنوبی فراموش شد و فقط در قلب مردم و اشعار شاعران به‌عنوان سرزمینی زنده باقی ماند.

در 15 آگوست 2021، با انتقال مجدد قدرت افغانستان به طالبان توسط آمریکا، تورک‌های تورکستان جنوبی به‌شدت متوجه از دست دادن فرصت‌های خود در طی 21 سال گذشته شدند. اما زمان گذشته بود و درد این سال‌های ازدست‌رفته در قلب تورک‌های تورکستان جنوبی همچنان تازه است. امروزه بسیاری از سیاستمداران و رهبران تورکستان جنوبی در غربت هستند و این امر اهمیت آزادی و استقلال را بار دیگر برجسته کرده است. آنها اکنون به این باور رسیده‌اند که تنها راه بازپس‌گیری حقوق و آزادی‌های خود، دستیابی به استقلال تورکستان جنوبی است.