مروری بر خانواده خوارزمشاهیان بر اساس تاریخ مجمع الانساب و تحقیقات مدرن

لمحة عن عائلة الخورازميين من خلال كتاب مجمع الأنساب و البحوث الحديثة

Mecmeü’l-Ensâb ve Modern Araştırmalara Göre Hârizmşahlar Hanedanı

An Overview of the Khawrazamshahian dynasty Based on History of Genealogy and Contemporaries research

Doi:  http://dx.doi.org/10.48117/Diwan.2021.4

    عزت الله ذکی و مصطفی آققوش

ORCID ID: 0000-0001-6327-8278    &   ORCID ID: 0000-0001-6571-7377

چکیده

خوارزم معروف به خیوه در غرب اوزبیکستان فعلی در بین دریای خزر و دریای آرال واقع شده است. همه حاکمان که در راس خوارزمشاهیان بودند به لقب خوارزمشاه معروف بودند. بنابر بر نقل منابع موثق تاریخ اسلام و تحققات مدرن معلوم می شود سه سلسله ی تحت عنوان خوارزمشاهیان در منطقه خوازرم تورکستان فرمانروای نمودند. اولین خاندان که در منطقه حکمرانی کردند آل افریغ هستند که از سالهای امپراطوری پارس شروع و تا سال ۹۹۵ میلادی موجودیت شان را حفظ نمودند. خاندان دوم مأمونی ها هستند که در بین سالهای ۹۹۵ -۱۰۱۷ میلادی بر منطقه تسلط داشتند. سلطنت سوم موضوع بحث مان آل آلتونتاش هستند به سرکرده گی حاجب آلتونتاش تحت حمایت سلطان محمود غرنوی درخوارزم حکمرانی کردند. اولاد آلتوناتش بعد از محاربه دندنقان به سلجوقیان پیوستند. اگرچه سلطان آلپ ارسلان پس از لشكركشی مانگیشلاك در سال ۱۰۶۵ میلادی این منطقه را به پسرش ایاز داد، اما در سال ۱۰۶۶ میلادی در دوره های آلپ ارسلان و ملكشاه به والیان محلی تحویل داده شد. سلطان ملکشاه تصرف و درآمدهای خارزم را به تاجدار (تاشدار) خود انوش تگین گارچه یی (قره چه یی)داد. با این حال اگرچه آنوش تگین به عنوان فرماندار وظیفه اجرا می نمود اما یكی از توركان قیبچاقی بنام خوارزمشاه ایککینچی عملاً حاكمیت خوارزم را بدست داشت. پس از مدتی  در جریان نبردهای تاج و تخت که در دولت سلجوقی رخ داد،ایکكینچی بر اساس دعوت سلطان بركیارق با ده هزار سوار خود در مسیر خراسان به راه افتاد. هنگامی که او در سال ۱۰۹۷ به مرو آمد، توسط قودان و یاروقتاش، دو امیر قدرتمند آن دوره  کشته شد و نیروهایش پراکنده شدند. بر این اساس  برکیارق  که حبشی بن آلتونتاش را به صفت والی خراسان گماشته بود به تعقیب قاتلان ایککینچی روان کرد. آلتونتاش امر سلطان برکیارق را موفقانه به انجام رسانده، قطب الدین محمد  پسر آنوش تگین را به فرمانداری خوارزم منصوب کرد. بنابر این  در سال ۱۰۹۷ میلادی سلسله خوارزمشاهیان تأسیس شد. قطب الدین محمد اولین کسی بود که از طرف سلجوقیان بر منطقه حکومت می کرد. درباره تورک بودن آنوش تگین جد خانواده خوارزمشاهیان تردیدی نیست. فقط او به کدام قبیله تورکها تعلق داشت مشخص نیست. قابل آوریست که خوارزمشاهیان تا حمله مغولها بالای دنیای اسلام (۱۲۲۰میلادی) در منطقه حاکمیت داشتند.

.واژه های کلیدی: خوارزمشاهیان، مجمع الانساب، سلجوقیان، مغولها

          ملخص

يقع منطقة خوارزم المعروف باسم خيوة  بين بحر خزر وبحر آرال ، في غرب أوزبكستان اليوم. عُرف جميع الحكام الذين حكموا خوارزم باسم خوارزمشاه. وفقًا للمصادر الأساسية لهذه الفترة والسجلات في الدراسات الحديثة ، يُلاحظ أن ثلاث سلالات تحت اسم خوارزمشاهیة. حكمت منطقة خوارزم في تركستان. السلالة الأولى التي حكمت المنطقة هي آل افریغ بدءًا من الإمبراطورية الفارسية واستمرت حتى عام ۹۹۵. السلالة الثانية التي سادت في خوارزم هي المأمونيون ، الذين حكموا المنطقة بين  ۹۹۵ -۱۰۱۷ السلالة الثالثة التي اتخذت الحريرية تحت حكمها هي آل آلتونتاش ، المنتسبون إلى الغزنويين ، وهو موقع بحثنا الرئيسي. دخل خوارزم آل آلتونتاش تحت حكم السلاجقة تحت قيادة طوغرول بك بعد حرب دندنقان عام ۱۰۴۰.

أعطى السلطان ألب أرسلان المنطقة لابنه أياز بعد غزو منغیشلاق عام ۱۰۶۵. ومع ذلك ، فقد تم تسليمها إلى حكام محليين في عام ۱۰۶۶ في عهد السلطان ألب ارسلان ومليكشاه. بعد فترة ، ترك مليكشا مجموعة المنطقة إلى تاشدار الخاصة به ، أنوشتکین قاراجه ی. على الرغم من أن أنوشتیکین كان مسؤولاً رسميًا عن المنطقة ، إلا أن خوارزمشاه إكينجي ، أحد أتراك قیبجاق، كان يديرها. في هذه الأثناء ، عندما اندلع الصراع على العرش في الدولة السلجوقية ، انطلق خوارزمشاه إكينجي إلى خراسان مع عشرة آلاف من الفرسان بدعوة من السلطان بركياروق. ولكن عندما جاء خوارزمشاه إكينجي إلى مرو عام ۱۰۹۷، قُتل على يد أمراء أقوياء في تلك الفترة ، قودان وياروقتاش  وتشتت قواته. بناءً على ذلك ، أرسل السلطان بركياروق حاكم خراسان حبش ابن التونتاق بعد قتلة خوارزمشاه إكينجي. نجح حبش بن التونتاق في الوفاء بأمر السلطان بركیاروق وعين قطب الدين محمد ابن تاشدار أنوشتکین حاكمًا لخوارزم. وهكذا ، في عام  ۱۰۹۷ تم إحياء سلالة خوارزمشاهیة مرة أخرى. كان قطب الدين محمد أول من حكم المنطقة نيابة عن السلاجقة. على الرغم من أنه لا يوجد شك في أن تاشدار أنوشتکین الذي كان سلفًا لسلالة خوارزمشاهیة هو تركي الاصل ، إلا أنه لا يُعرف إلى أي قبيلة تركية ينتمي إليها. سیطرت الخوارزمشاهیون في المنطقة حتى غزو منغول ۱۲۲۰عاما.

.الكلمات مفتاحية: الخوارزمیون، مجمع الأنساب، السلاجقه، المغول

Özet

Hive olarak bilinen Hârizm, günümüzde Özbekistan’ın batısında, Hazar Denizi ile Aral Denizi arasında yer almaktadır. Hârizm’i idaren eden tüm hükümdarlar Hârizmşah olarak biliniyordu. Dönemin temel kaynaklarıyla modern araştırmalardaki kayıtlara göre, Türkistan’ın Hârizm bölgesinde Hârizmşah adı altında üç hanedanın hüküm sürdüğü görülmektedir. Bölgeyi yöneten ilk hanedan, Pers İmparatorluğu’ndan başlayıp 995 yılına kadar varlığını muhafaza eden Afrigoğullarıdır. Hârizm’de hüküm süren ikinci hanedan ise bölgeyi 995-1017 yılları arasında yöneten Me’mûnîler’dir. Hârizm’i hâkimiyetleri altına alan üçüncü hanedan esas çalışma konumuz olan Gaznelilere bağlı olan Altıntaşoğullarıdır. Hârizm ve Altıntaşoğulları 1040 yılında gerçekleşen Dandanakan Savaşından sonra Tuğrul Bey’in liderliğindeki Selçuklu egemenliğine girdi.               Sultan Alp Arslan 1065 yılında Mangışlak seferinden sonra bölgeyi oğlu Ayaz’a verdi. Ancak 1066 yılında Sultan Alparsalan ve Melikşah dönemlerinde mahalli valilere teslim edildi. Bir müddet sonra Melikşah, bölgenin idaresiyle tahsilatını kendi Taşdar’ı Anuş Tegin Garçeî (Karacaî)’ye bıraktı. Anuş Tegin’in resmen bölgenin sorumlusu olmasına rağmen Kıpçak Türklerinden Hârizmşah Ekinci tarafından idare ediliyordu. Bu esnada Selçuklu Devleti’nde taht mücadelesi baş gösterince Hârizmşah Ekinci, Sultan Berkyaruk’un daveti üzerine on bin süvarisiyle Horasan’a doğru yola çıktı. Fakat Hârizmşah Ekinci, 1097 yılında Merv’e geldiğinde dönemin iki güçlü emiri Kodan ve Yaruktaş tarafından öldürüldü ve kuvvetleri dağıtıldı. Bunun üzerin Sultan Berkyaruk, Horasan Valisi Habeş İbn Altuntak’ı Hârizmşah Ekinci’nin katillerinin peşinden gönderdi. Habeş İbn Altuntak, Sultan Berkyaruk’un emrini başarıyla yerine getirdi ve Taşdar Anuş Tagin’in oğlu Kutbuddin Muhammed’i Hârizm valisi olarak atadı. Böylece1097 yılında Hârizmşah hanedanı yeniden ihya edildi. Selçuklular adına bölgeyi ilk yöneten Kutbuddin Muhammed oldu. İslam dünyasına yönelik 1220 yılındaki Moğol istilasına kadar hâkimiyet süren Hârizmşahlar hanedanının atası olan Anuş Tegin’in bir Türk olduğuna şüphe olmamasına rağmen hangi Türk kabilesine mensup olduğu bilinmemektedir.

Anahtar Kelimeler: Hârizmşahlar, Mecmeü’l-Ensâb, Selçuklular, Moğollar.

Abstract

Kharizm, known as the Khiva, is located between the Caspian Sea and the Aral Sea, in the west of Uzbekistan today. All the rulers who were at the head of the Kharizmshah’s were known as Kharizmshah. According to the basic sources of the period and the records in modern research, it is seen that three dynasties under the name of Kharizmshah ruled in the Kharizm region of Turkistan.  The first dynasty that ruled the region is the Al-i Afrigh, starting from the Persian Empire and maintaining its existence until 995.  The two dynasties that ruled in the region are the Mamunîs, who ruled the region between 995-1017. It is the son’s of Altintash people who dominate the Kharizm and who are affiliated with the Ghaznavids. Kharizm and son’s of Altıntash came under the rule of the Seljuks under the leadership of Sultan Tughril after the Dandanaqan War in 1040.

Sultan Alp Arslan gave the region to his son Ayaz after the Mangishlaq expedition in 1065. However, in 1066, it was handed over to local governors during the reigns of Sultan Alparsalan and Malikshah. After a while, Malikshah left his own Tashdar Anush Tagin Garchai (Karajaî) with the administration of the region, to collect the collection. Anuş Tegin was officially in charge of the region although, it was administered by Kharizmshah Ekinci, one of the Kıpçak Turks. Meanwhile, when the struggle for the throne broke out in the Seljuk State, Kharizmshah Ekinci set out to Khorasan with his ten thousand cavalry upon the invitation of Sultan Barkyaruq. But when Kharizmshah Ekinci came to Marv in 1097, he was killed by two powerful emirs of the period, Kodan and Yaruktash, and his forces were dispersed. Upon this, Sultan Barkyaruq sent Khorasan Governor Habash Ibn Altuntak after the murderers of Kharizmshah Ekinci. Habash Ibn Altuntak successfully fulfilled the order of Sultan Barkyaruq and appointed Qutbuddin Mohammad, son of Tashdar Anush Tagin, as the governor of Kharizm. Thus, in 1097, the Kharizmshah dynasty was revived again. Qutbuddin Mohammad was the first to rule the region on behalf of the Seljuks. Although there is no doubt that Anush Tagin, who was the ancestor of the Khwarazmian dynasty, which ruled until 1220, was a Turk, it is not known to which Turkish tribe he belongs. Although there is no doubt that Anuş Tegin, who was the ancestor of the Hârizmşahlar dynasty, which ruled the Islamic world until the Mongol invasion in 1220, is a Turk, it is not known to which Turkish tribe he belongs.

Keywords: Khwarazmian, Majcmau’l-Ansab, Seljuks, Mongols.

https://www.diwan.com.af/%d9%85%d8%b1%d9%88%d8%b1%db%8c-%d8%a8%d8%b1-%d8%ae%d8%a7%d9%86%d9%88%d8%a7%d8%af%d9%87-%d8%ae%d9%88%d8%a7%d8%b1%d8%b2%d9%85%d8%b4%d8%a7%d9%87%db%8c%d8%a7%d9%86-%d8%a8%d8%b1-%d8%a7%d8%b3%d8%a7%d8%b3/